భాషందం, భువనందం, బ్రతుకందం

Friday, September 30, 2011

స్వఽస్తి తేఽస్తు


సంస్కృతపఠనము

చాలా నాళ్ళగా బ్లాగడం జరుగలేదు। ఈ మధ్యన సంస్కృతపఠనములో నిమఘ్నమైయున్నాను। సంస్కృతము నేర్చుకోవడము మొదటిలో చాలా కష్టతరమని అనిపించినా, అప్పుడప్పుడూ సంస్కృతం వింతగా దోచినా (ఉదా- నాకు మంచిఁజేయి, నీవు ప్రసన్నుడవుకమ్ము అంటే వింతగా లేదూ) అలవాటయిన కొద్దీ తేలికగాననిపిస్తుంది। వింతగా కూడా అనిపించడం మానేసి, అప్పటి జనుల సంభాషణాతీరును అభినందించడం మొదలవుతుంది। ఏదేమైనా ఈ వ్యాకరణ దురితకాననములఁ బడి హయ్యో అని నడుస్తూంటే అప్పుడప్పుడూ ఇటువంటి మంచి పాఠములు తగిలి, ఇందుకుగా మనము నేర్చఁబూనినది అని గుర్తుకువచ్చి సంతోషము కలుగుచుండును। సంతోషము పట్టక ఆదర్శములు ప్రక్కనఁబెట్టి మీతో పంచుకొన టపాచేయడము జరిగినది। ఆదర్శమేమనగా, అహంకారనియంత్రణార్థం కాస్త మాటలు అందునా ప్రవచనములు తగ్గించట।

మా కాలిఫోర్నియ దేశములో మా ఇంటిదగ్గరలోనే తోటి యోగసాధకులు భైరవీభక్తులు వున్నారు భైరవీకృపచేఁ। వారి దూర్వాణిసంఖ్య గ్రహించుచూ నేను ఇంటి పేరు అని అడుగగా సాత్వలేకర్ అన్నారు। నేను పండిత శ్రీపాద దామోదర సాత్వలేకర్ మీకు తెలుసునా అని అడిగాను। ఆయన వేంటనే ఆయన మా ప్రపితామహులు అని చెప్పారు। నాకు ఏమి మాయ అనిపించింది। నేను ఎంతో కాలముగా ఆంధ్రలిపిలో సంస్కృతము నేర్చబూనుకొని తగు పుస్తకముల కొఱకు వెదుకుచుండనా, ఇక లాభము లేదనిపించిన తరుణమున, కోఠిలోని సంస్కృతప్రచారసభ వారి అంగడి యందు సాత్వలేకరువారి సంస్కృత పాఠమాలా పుస్తకములు దక్కినవి। సంస్కృతమనగా అనేకము బట్టీయము వేయాలని విద్యార్థలు జడుచుట గలదు। కానీ సాత్వలేకరులు మెల్లగ మెల్లగా పరిచయము చేసి, వేగమును బెంచుకుంటు వచ్చి, చాలా సార్థకమగు పద్ధతిలో స్వబోధనాగ్రంథాలను రచించినారని చెప్పకతప్పదు। పద్మభుషణమ్ అందుకున్న పండితులు। ఆయని ఈ పాఠమాలను ఇరువది నాలుగు భాగములుగా రచించిరి। ఆ ఇరువది నాలుగు భాగములను ఎనిమిది పుస్తకములుగా అచ్చువేసిరి। పుస్తకమునకు రెండు లేదా మూఁడు లేదా నాలుగు భాగముల చప్పున। పూర్తితతిని ఎవరోగాని కొనరుగా, అయిన ఆ కొన్న నేను, ప్రతి పౌర్ణమికి వారి వంశీకుని ఇంటికే పూజకు వెళ్ళడం ఎంత ఆశ్చర్యకరము!

నా ఉద్ధేశమున స్వయముగా సంస్కృతము నేర్చదలచిన వారికి, ప్రత్యక్షగురువు కొఱవడిన ప్రవాసులకు ఇవి సరస్వతీప్రసాదములు। మా కాలిపోర్నియా దేశమున మాకు ప్రత్యక్షసంస్కృతయోగాదిగురువుల కొఱత లేకున్ననూ ఈ పుస్తకములు ఎంతో ఉపయోగపడినవి। కానీ, ఇంతటి గొప్ప పుస్తకములు లభించుట ఇంత కష్టమగుట, ఆంధ్రదేశమున కేవలము ఒక అంగడిలోనే అవి యుండట, పుటపుటకునూ అక్షరదోషములుండుట నేటి సంస్కృతాంధ్రసాహిత్యాదరణా యొక్క హీనస్థితికి అద్దము పట్టుచున్నది। ప్రచురణకర్తలు కనీసమామాత్రము సరిఁజేతురని ఆశించగలము। పాఠమాల అమరిక ఈ ప్రకారముగా గలదు।
౧,౨,౩ భాగములందు సాదారణపరిచయము
౪ సంధివిచారణ
౫,౬ విశేషపరిచయము
౭,౮,౯,౧౦ పుంలింగ స్త్రీలింగ నపుంసకలింగ శబ్దపరిచయము
౧౧ సర్వనామరూపములు
౧౨ సమాసవిచారణ
౧౩, ౧౪, ౧౫, ౧౬, ౧౭, ౧౮ ధాతువిచారణ
౧౯, ౨౦, ౨౧, ౨౨, ౨౩, ౨౪ వేదపరిచయము

మచ్చుకకు ఈ క్రింది శ్లోకములు ఆ పాఠమాలనందునవి। ఆ పుస్తకముల తెలుఁగు సేత చేసినవారు గడ్డమణుగు మోహనరావు గారు। వారి తెలుఁగు భావమును ఒకటీ అరా చిన్న మార్పులు మినహాయించి యథాతథము ఇచ్చితిని। సంస్కృత అన్వయమునకు తెలుఁగు భావము ప్రతిపదార్థము తెలుపురీతిన ఈయబడినది।


మహాభారతము వనపర్వము(౩) ౧౫౧ అధ్యాయము

భీమసేనస్తు తద్వాక్యం శ్రుత్వా తస్య మహాత్మనః ।
ప్రత్యువాచ హనుమన్తం ప్రహృష్టేనాన్తరాత్మనా ॥ ౧౨

అన్వయము - భీమసేనః తు తస్య మహాత్మనః తత్ వాక్యం శ్రుత్వా, ప్రహృష్టేన అన్తరాత్మనా హనుమన్తం ప్రతి ఉవాచ ॥
భావము - భీమసేనుఁడు ఆ మహాత్ముని ఆ వాక్యము విని, సంతోషించిన హృదయముతో హనుమంతుని ఉద్ధేశించి పలికెను॥

కృతమేవ త్వయా సర్వం మమ వానరపుఙ్గవ।
స్వఽసి తేఽస్తు మహాబాహో కామయే త్వాం ప్రసీద మే॥ ౧౩

(హే) వానరపుఙ్గవ। మమ (కార్యం) సర్వం త్వయా కృతం ఏవ। (హే) మహాబాహో। తే స్వఽస్తి అస్తు। త్వాం కామయే। మే ప్రసీద। ప్రసన్నః భవ॥
ఓ వానరపుఙ్గవ। నా కార్యమంతయు నీచే చేయఁబడినదే। ఓ మహాబాహు। నీకు మేలు కలుగుగాక। నిన్ను కోరుచున్నాను। నాకు మేలుసలుపు। ప్రసన్నుడవు కమ్ము॥
*వానర-పుం-గవ = కోతి-మగ-గొడ్డు = కపి-శ్రేష్టము

సనాథాః పాణ్డవాః సర్వే త్వయా నాథేన వీర్యవాన్।
తవైవ తేజసా సర్వాన్విజేష్యామో వయం పరాన్॥౧౪

(హే) వీర్యవాన్। త్వయా నాథేన సర్వే పాణ్డవాః సనాథాః। వయం సర్వాన్ పరాన్ తవ ఏవ తేజసా విజేష్యామః॥
ఓ వీర్యవంతుడా। నీ నాథత్వముచే పాణ్డవులందరు సనాథులు। మేము సకలశత్రువులను కేవలము నీ తేజస్సుచే జయించగలము॥

ఏవముక్తస్తు హనుమాన్భీమసేనమభాషత।
ఏవం ఉక్తః తు హనుమాన్ భీమసేనం అభాషత।
ఇట్లు చెప్పబడిన హనుమంతుఁడు భీమసేనునకు చెప్పెను।

భ్రాతృత్వాత్సౌహృదాచ్చైవ కరిష్యామి ప్రియం తవ॥౧౫
చమూం విగాహ్య శత్రూణాం పరశక్తి సమాకులామ్।
యదా సింహరవం వీర కరిష్యసి మహాబల॥౧౬
తదాఽహం బృంహయిష్యామి స్వరవేణ రవం తవ।
విజయస్య ధ్వజస్థశ్చ నాదాన్మోక్ష్యామి దారుణాన్॥౧౭
శత్రూణాం యే ప్రాణహరాః సుఖం యేన హనిష్యథ।


భ్రాతృత్వాత్ సౌహృదాత్ చ ఏవ తవ ప్రియం కరిష్యామి।
భ్రాతృత్వము స్నేహము వలననే నీకు ప్రియమైనది చేయుదును।
(హే) మహాబల। (హే) వీర। పరశక్తిసమాకులామ్ శత్రూణాం చమూం విగాహ్యLink
ఓ మహాబలవీరుడా। పరులశక్తితో నిండిన శత్రువుల సైన్యమున జొచ్చి
యదా సింహరవం కరిష్యసి, తదా అహం స్వరవేణ తవ రవం బృంహయిష్యామి।
ఎపుడు సింహరవము చేయుచున్నావో, అప్పడు నేను నా రవముచే నీ రవమును బిగ్గఱఁజేయుచున్నాను।
విజయస్య ధ్వజస్థః చ దారుణాన్ నాదాన్ మోక్ష్యామి, యే శత్రూణాం ప్రాణహరాః॥
అర్జునుని టెక్కెముపైనిల్చు నేను దారుణమైన నాదములు విడువగలను, అవి శత్రువుల ప్రాణహరములు॥
యేన సుఖం హనిష్యథ॥
దానిచే సుఖముగా (శత్రువులను) హతమార్చుచున్నావు॥
*ఆపటే నిఘంటువున సమాకులమ్ అని వుంది, నాకు సమాకులామ్ సరియని తోచుచున్నది।

ఏవమాభాష్య హనుమాంస్తదా పాణ్డవనందనమ్। ౧౮
మార్గమాఖ్యాయ భీమాయ తత్రైవాన్తరధీయత॥౧౯


హనుమాన్ తదా పాణ్డవనందనం ఏవం ఆభాష్య, భీమాయ మార్గం ఆఖ్యాయ, తత్ర ఏవ అన్తరధీయత॥

హనుమంతుడు అపుడు పాణ్డవనందనునకు ఇటులఁ జెప్పి, భీమునకై మార్గముఁ దెలిపి, అచటనే అంతర్థానమయ్యను॥

-=-

ఎంత అద్భుతముగా అన్నయ్య మఱియు నెయ్యడునగు భగవంతుఁడు, నీవే నాథుఁడవని పలికిన భక్తునకు తమ్మునకు, అభయమిచ్చుచున్నాడో కదా। నీవు నాదము చేయుము, దానికి నేను నా దారుణమైన నాదమును జోడించగలను అని మానవకృషికి దైవానుగ్రహము జతఁ బంపుచున్నాడు। భీమసేనుఁడు సైతము అఖండమైన భక్తి చూపుచున్నాడు। ఓ వానరశ్రేష్టా, నీవే నాకు అన్నియునూ చేసితివి, నీ నాథత్వమున మేము అనాథలు కానేరము, కేవలము నీ తేజముతోడనే మేము శత్రువులను జయించుచున్నాము అని పూర్తిగా నిరహంకారియై భగవచ్ఛక్తిని స్తుతించుచున్నాడే। అంతటి భక్తికిని, నీవు చేసే సింహనాదమునకు నేను నా దారుణమైన గోలను జేర్చిన దానికే శత్రువు ౘత్తురని నిక్కచ్చిగాఁ దెల్పుచున్నాడు హనుమయ్య।సంస్కృతము రాని వారు సైతము బృంహయిష్యామి స్వరవేణ రవం తవ అటులనే నాదాన్మోక్ష్యామి దారుణాన్ అని వినగానే ఈ ఈదరచూలులు ఏదో భీభత్సము చేయబోచున్నారే అని తలంపక తప్పదు। కేవలము వారు చేసెడి ౘప్పిటిచేతనే శత్రువులు ౘచ్చుచున్నారే। అందునా భగవంతుఁడు సుఖముగా శత్రుసంహారము గావింపగలవని ధీమా యిచ్చుచున్నారే। పాండవుల రాజ్యార్హతలు నాకు ప్రస్ఫుటముగా గోచరము గావు గాని, భగవంతుడు ధ్వజముపై వట్టిగా కూర్చున్న పక్షాన, భగవంతుడు ఆయుధము విడచి కేవలము పగ్గము పట్టిన పక్షాన గెలుపు చేరకతీఱునా। గెలిచిన గెలుపు పాండవబీడే అయిన నేమి, భగవద్భక్తిని మించు సిరిగలదే, ఆయన సల్పు అభయము మించు రక్షణ గలదే॥

Sunday, September 25, 2011

ఎమిలీ మొగుఁడు ఎలిజబెత్ మొగుఁడు

నేను ఇంకొక ఇద్దఱు విద్యార్థులతోఁ గూడి మా విశ్వవిద్యాలయావరణయందుండు గృహములలోనొకింట నివాసముంటిమి। వారు ఎవరనునది మీకు నే చెప్పకనే ఎఱుకగుచున్నది। పేరుకు ముగ్గరమేగాని అసలైతే తఱచుగా మేము ఐదుగురమగుట కద్దు। ఆ ఐదుగురు ఎవరనునదియునూ చెప్పకనే తెలియుచున్నది। చిక్కు ఏమనగా మా వాకిట (అనగా ఇంటఁ) మఱుగుదొడ్డి ఒక్కటైయుండెను॥

ఆర్యభాషలో నా పరిస్థితి ... హే దిక్!!!

Friday, September 23, 2011

కాళిదాసుని మేఘసందేశము నుండి ఖణ్డితనాయికలపై పద్యము

తస్మిన్కాలే నయనసలిలం యోషితాం ఖణ్డితానాం
శాన్తిం నేయం ప్రణయభిరతో వర్త్మ భానోస్త్యజాశు
ప్రాలేయాస్రం కమలవదనాత్సోఽపి హర్తుం నలిన్యాః
ప్రత్యావృత్తస్త్వయి కరరుధి స్యాదనల్పాభ్యసూయః

తస్మిన్కాలే - ఆ సూర్యోదయకాలమందు
ఖండితానాం యోషితామ్ - ఖండిత నాయికలయొక్క (తన కాంతుఁడు మఱియొక కాంతంగూడెనని తెలిసి యీర్ష్యాకుపితయగు కాంత ఖండిత యనఁబడును)
నయనసలిలమ్ - నేత్రజలము (బాష్పము)
శాన్తిం నేయమ్ - శాంతి పొందింపఁదగినది (అనఁగా మాన్పఁదగినది)
అతః - ఆ హేతువువలన
భానోః - సూర్యునియొక్క
వర్త్మ - మార్గమును
ఆశు - త్వరగా
త్యజ - వదలుము (అట్లు తొలఁగనియెడల చెఱుపుగలదు। ఏమన)
సోఽపి - ఆ సూర్యుఁడును
నాళిన్యాః - తామరతీఁగ (యనెడు తనకాంత) యొక్క
కమల - తామరపువ్వను
వదనాత్ - ముఖమునుండి
ప్రాలేయ - మంచనెడు
అస్రమ్ - బాష్పమును
హర్తుమ్ - మాన్పుటకు
ప్రత్యావృత్థః - మరలవచ్చినవాఁడయి (సూర్యుఁడు దేశాంతరములో మఱియొక నిళినిని గూడినాఁడు గావున ఇచటినళిని ఖండితయైనది యని యభిప్రాయము)
త్వయి - నీవు
కర - కిరణములను
రుధి - అడ్డఁగా
అనల్ప - విస్తారమయిన
అభ్యసూయః - ద్వేషముగలవాఁడు
స్యాత్ - అగును

తా। - సూర్యోదయకాలమందు ఖండితనాయికల బాష్పములను నాయకులు వచ్చి తుడిచి మాన్పుట యావశ్యకము గావున సూర్యుఁడను నాయకుఁడు ఇచటి నళినిని వదలిపోయి దేశాంతరమందు నళినీసంగతిచేసి వచ్చియుండుటచేత ఖండితనాయికయైన యిచటి నళిని ఆ దుఃఖముచే మంచుమిషచే కమలమనుముఖమొల్ల బాష్పములుగా శోకించుచుండును। ఆ బాష్పములను తుడిచి ఆమె శోకమును మాన్చుటకు సూర్యుఁడు వచ్చి కిరణములనెడు హస్తములను చాఁపున। ఆ కరములకు నీవడ్డపడిన ఆ భగవంతుని కధిక ద్వేషము నీపైఁగలుగును, కావున ఆయన కడ్డపడక త్వరత్వరగా తొలఁగి పోవుచుండుము। సూర్యుఁడు నాయకుఁడుగాను నళిని ఖండితనాయికగాను కమలము ముఖముగాను మంచు బాష్పములుగాను కిరణములు చేతులుగాను కిరణములు కమలములపై ప్రసరించి మంచును కరఁగించి జాఱి పోఁజేయుట కన్నీళ్ళు తుడుచుట గాను వర్ణింపఁబడినవి॥

రాకేశ్వరవాఖ్య - ఈ పద్యము మేము మా సంస్కృత తరగతిలో చదివితిమి। భార్యావియోగముచే బాధింపఁబడు యక్షుఁడు తన భార్యకు సందేశముఁ బంప దూతగా మేఘుఁడను నియమించుకొనెను। వానికి యక్షుఁడు తన భార్యయుండు అలకానగరమునకు మార్గము చెప్పుచున్నాడు। అలా ప్రొద్దుపొడుపు వేళన నీవు ఆలస్యము చేసిన సూర్యభగవానుఁడు (పైన చెప్పిన కారణముచే) నీ పై కోపింతును కాన జాము చేయకుము అని చెప్పుచున్నాడు। ఏమి కౌటిల్యము యక్షునది। తన కార్యము బేగ సిద్ధించవలెనన మేఘుఁడు ఆలస్యము చేయరాదు। అందుకుగాను సూర్యుని కోపింతువని నెపముఁ బెట్టుచున్నాఁడు। "నాకు ఏ ఇబ్బందీ లేదు, కానీ ఆ సూర్యునికి కోపము వచ్చును। అహో ఏమి టక్కరి" అని నా ప్రవాసభవుఁడగు సహాధ్యాయి మెచ్చెను। పాశ్చాత్యయగు వేఱొక సహాధ్యాయిని ఏమి వెనుకకు భారతఖండములో మగవారు రాత్రి వేఱొక చేట గడిపి వచ్చి ప్రొద్దుట కాంతలకు నచ్చజెప్పిన సరిపోయెనా అని కాస్త కోపించెను। ఈమె స్త్రీవాది ద్రౌపది అభిమానురాలు కాబట్టి రోషము తగును। ఈమె తన నాలుగేండ్ల కళాశాలవిద్యకు సారాంశముగా ద్రౌపది మీద పెనువ్యాసము వ్రాయుచున్నది। భారతమున ఇటువటి యువతులు కొఱవడిరిగదా॥

మూలము - కాళిదాసుని మేఘదూతకావ్యమునకు మల్లినాథుని సూరి వ్యాఖ్యానమునకు వేదం వేంకటరాయ శాస్త్రి కూర్చిన తెలుఁగు సేత నుండి సంగ్రహితము

Friday, September 16, 2011

కాళిదాసుని మేఘదూతములో అమోఘమైన ద్వంద్వార్థములు


అద్రేః శృఙ్గం హరతి పవనః కింస్విదిత్యున్ముఖీభి
ర్దృష్టోత్సాహశ్చకితచకితం ముగ్ధసిద్ధాఙ్గనాభిః
స్థానాదస్మాత్సరసనిచులాదుత్పతోదఙ్ముఖః ఖం
దిఙ్నాగానాం పథి పరిహరన్స్థూలహస్తావలేపాన్

పవనః - వాయువు
అద్రేః - (చిత్రకూట) పర్వతముయొక్క
శృఙ్గమ్ - శిఖరమును
హరతి కింస్విత్ - పెల్లగించి కొనిపోవుచున్నాఁడాయేమి
ఇతి - అని
ఉన్ముఖీభిః - మొగము ఎత్తికొన్న
ముగ్ధ - మూఢలయిన
సిద్ధాఙ్గనాభిః - సిద్ధలస్త్రీలచేత
చకితచకితమ్ - భయపడినయట్లుగా
దృష్ట - చూడఁబడిన
ఉత్సాహః - సంరంభముకలవాఁడవై
సరస - తడిగల
నిచుళాత్ - నెలప్రబ్బలి చెట్లుగల
అస్మాత్ స్థానాత్ - ఈచోటినుండి
పథి - (ఆకాశ) మార్గములో
దిఙ్నాగానామ్ - దిగ్గజములయొక్క
స్థూల - లావైన
హస్త - తుండముల యొక్క
అవలేపాన్ - విసరివేయుటలను
పరిహరన్ - తప్పించుకొనుచు
ఉదఙ్ముఖః - (అలకాపట్టణము ఉత్తరదిక్కున నుండుటచేత) ఉత్తరాభిముఖుడవై
ఖమ్ - ఆకాశమునకు
ఉత్పతత - ఎగురుము

తా - నీవు ఆకస్మికముగా ప్రయాణోత్సాహముతో కొండమీఁదినుండి ఆకాశములోనికి జరుగునప్పుడు నిన్ను కటకములలో విహరించుచుండు సిద్ధాంగనలు కని ఆకొండ శిఖరమును వాయువు పెల్లగించుకొనిపోవుచున్నది కాఁబోలు । అది తమనెత్తిమీఁద పడును కాఁబోలు అని (అట్టి శృంగము వని తలఁచి) నిన్ను బెదరి బెదరి చూతురు। నీవు సరసములయిన నేలప్రబ్బలిచెట్లున్న యీ చోటినుండి ఆకాశమున కెగసి దారిలో దిగ్గజములతొండపువిసరులను తప్పించికొనుచు ఉత్తరదిక్కును గూర్చిపొమ్ము।
{రాకేశ్వర వ్యాఖ్య - వెనుకటి కవుల ప్రకారము వాన యెట్లు కుఱుయుననగా। అష్టదిక్కుల యందు ఏనుగులు ఎనిమిది ఆకాశమును ఎక్కుపెట్టు చుండును। అవి వాటి తొండములతోఁ కడలినీటిని గైకొని వాటితో మేఘములను నింపును। ఆ మేఘములు నేలపై వర్షించును। కాబట్టి ఆ ఏనుగుల తొండములు తగలుటచే వాటిల్లు ముప్పు నుండి మేఘములు అప్రమత్తముగానుండవలెనని యక్షుఁడు, తన అమూల్య సందేశమును ఉత్తరదిక్కున అలకానగరముననున్న తన భార్యకై గైకొను, దూతయగు మేఘమునుకు గుర్తుచేయుచున్నాడు}

అంతరార్ధము -
సరస - రసికుఁడయిన
నిచుళాత్ - నిచుళుఁడనుకవియున్న (నిచుళుఁడను కవి కాళిదస సహాధ్యాయి, అతఁడు కాళిదాస ప్రబంధములపై ఇతరులు చెప్పిన దూషణములకు సమాధానములు చెప్పి పరిహరించినవాఁడు)
అస్మాత్ స్థానాత్ - ఈచోటినుండి
ఉదఙ్ముఖః సన్ - దోషలేమిచేత తల ఎత్తుకున్నవాడివై
పథి - దారిలో
దిఙ్నాగానామ్ - కాళిదాసుని ప్రతిపక్షియయిన దిఙ్నాగాచార్యునియొక్క
హస్తావలేపనాత్ - హస్త విన్యాస పూర్వకములయిన దూషణములను (అనగా దిఙ్నాగాచార్యుఁడు చేయు దూషణములను)
పరిహరన్ - తప్పించుచు
అద్రేః - పర్వతము వంటి వాడైన దిఙ్నాగాచార్యునియొక్క
శృఙ్గమ్ - ప్రాధాన్యమును
హరతి ఇతి - హరించుచున్నది అను హేతువు చేత
ముగ్ధ - అందముగలవారైన
సిద్ధ - సారస్వత సిద్ధులచేత (అనగా మహాకవులచేత)
అఙ్గనాభిః - స్త్రీలచేతను
దృష్టోత్సాహస్సన్ - చూడఁబడిన సంరంభము కలదానవగుచు (కలవాఁడవగుచు)
ఖమ్ ఉత్పత - ఉన్నతమవు (లేక ఉన్నతుఁడవు) గమ్ము, అని తన ప్రబంధమును గూర్చి గాని (తన్నుఁ గూర్చిగాని) కవి చెప్పుట।

తా- ఓ నా గ్రంథమా మేఘసందేశాఖ్యమా రసజ్ఞుఁడయిన నిచుళకవియున్న యీ తావునుండి బయలువెడలి సకలదేశములందును వ్యాపింపుము। దారిలో దిఙ్నాగాచార్యుఁడు చేయునట్టి దురాక్షేపములను సరకుసేయకుము, వానికెల్ల నా మిత్రము నిచుళకవి సమాధానముచెప్పునులే। ఆ సమాధానముల ముందు ఆ దురాక్షేపములు నిలువలేవు। అందుచేత నీ వలన శైలమువంటి యాదిఙ్నాగాచార్యునికి శృంగభంగము (అనఁగా అవమానము) కలుగును। అట్లు ఆతనికి నీవు శృంగభంగము కలుగఁజేయు హేతువు చేతను నీయందలి స్వారస్యమును బట్టియు నిన్ను మహాకవులును విదుషీ జనులును ఆచరింతురు। అట్లు ఆదృతమవై నిర్దోషమవగుటచేత నీవు పూర్ణోత్సాహముగా గొప్ప తావులకెల్ల వ్యాపించి కీర్తి పొందుము।
{రాకేశ్వర వ్యాఖ్య - దిఙ్నాగాచార్యుఁడు కాంచీపురమునకు చెందిన తిబెత్తుచీనాదులయందు సైతము సుప్రసిద్ధుఁడైన బౌద్ధ తత్త్వవేత్త।}

మూలము - కాళిదాసుని మేఘదూతకావ్యమునకు మల్లినాథుని సూరి వ్యాఖ్యానమునకు వేదం వేంకటరాయ శాస్త్రి కూర్చిన తెలుఁగు సేత నుండి సంగ్రహితము।

Friday, September 09, 2011

మహాభారతమునుండి క్షీరసాగరశ్వేతఫేనము

మహాభారతము వనపర్వము అధ్యయము ౧౩౯

తతోఽహం స్తూయమానస్తు తత్ర తత్ర మహర్షిభిః।
అపశ్యముదధిం భీమమపాం పతిమథాఽవ్యయమ్॥ ౧

తతః = పిమ్మట
ఋషిభిః = ఋషులచేఁ (ఇకారాంత పుఁల్లింగ తృతియా బహువచనము)
తత్ర తత్ర = సర్వత్ర
స్తూయమానః = ప్రశంసితుఁడనైన (ప్ర। ఏ।)
అహం = నేను
తు =
అపాం = నీళ్ళయొక్క (పకారాన్త నిత్యబహువచన అప్ శబ్దము సష్ఠి బహు।)
పతిం = పతిని (ద్వి। ఏ।)
అవ్యయం = నాశరహితుణ్ణి (ద్వి। ఏ।)
భీమం = భయంకరుణ్ణి (ద్వి। ఏ।)
ఉదధిం = సముద్రుణ్ణి (ద్వి। ఏ।)
అథా = అలా
అపశ్యమ్ = చూచితిని (దృశిర్ లఙ్ అనద్యతనభూతకాలము ఉత్తమపురుష ఏకవచనము)
భావము - పిమ్మట ఋషులచే సర్వత్ర ప్రశంసితుఁడనగు నేను జలముల పతి, అవ్యయుఁడు, భయంకరుఁడునగు సముద్రుఁడిని జూచితిని।

ఫేనవత్యః ప్రకీర్ణాశ్చ సంహతాశ్చ సముత్థితాః।
ఊర్మయశ్చాత్ర దృశ్యన్తే వల్గన్త ఇవ పర్వతాః॥ ౨

ఫేనవత్యః = ఫేనవతులు = నుఱగ గలిగినవి (స్త్రీలింగ వతీ ప్ర।బహు।)
ప్రకీర్ణాః = చిందరవందరగానున్నవి (ప్ర। బహు।)
సంహతాః= పరస్పరము తాకుచున్నవి (ప్ర। బహు।)
సముత్థితాః= మిక్కిల ఎత్తయినవి (ప్ర। బహు।)
ఊర్మయః= అలలు (ప్ర। బహు।)
అత్ర = ఇక్కడ
వల్గన్త= ఎగురుచున్న
పర్వతాః = పర్వతములు (ప్ర। బహు।)
ఇవ = వలె
దృశ్యన్తే = చూడఁబడుచున్నవి (ఆత్మనేపది దృశిర్ కర్మణి ప్రయోగము లట్ వర్తమానకాలము ప్రథమ పురుష బహువచనము)
భావము - నురగగలిగిన చిందరవందరగానున్న పరస్పరము తాకుచున్న మిక్కిల ఎత్తయిన, ఎగురుచున్న పర్వతములవలెనున్న ,అలలు ఇక్కడ కనబడుతున్నవి॥

నావః సహస్రశస్తత్ర రత్నపూర్ణాః సమన్తతః।
తిమింగిలాః కచ్ఛపాశ్చ తథా తిమితిమింగిలాః॥౩

తత్ర = అట
సమం తతః = అన్ని వైపుల
రత్నపూర్ణాః = రత్నభరితములు (ప్ర। బహు।)
సహశ్రసః = వేలకొలదులు (ప్ర। బహు।)
నావః = నావలు (ఔకారాన్త స్త్రీలింగ నౌశబ్దము ప్ర। బహు।)
చ = మఱియు
తిమింగిలాః = తిమింగిలములు (తిమిచేపలను మ్రింగునవి) (ప్ర। బహు।)
కచ్ఛపాః = తాబేళ్ళు (ప్ర। బహు।)
తిమితిమింగిలాః = తిమితిమింగలములు (పెక్కు తిములను మ్రింగునవి) (ప్ర। బహు।)
(దృశ్యన్తే = చూడబడుచున్నవి)
భావము - అట అన్నివైపులను రత్నభరితమైన వేలకొలది నావలు, తిమింగిలములు, తాబేళ్ళు మఱియు తిమితిమింగిలములు గోచరించుచుండెను॥
-=-

తిమింగిలగిల = తిమింగిలములను మ్రింగునది।ఆపటే నిఘంటువులో తిమింగిలము పదము క్రింద ఈ శ్లోకార్ధము ఉదహరించఁబడినది।
తిమిఙ్గిలగిలోఽప్యస్తి తద్గిలోఽప్యస్తి రాఘవః cf. Bv.1.55 ॥ (తిమిఙ్గిలగిలః అపి అస్తి, తత్ గిలః అపి అస్తి)
అనగా, తిమి మ్రింగెడిదానిని మ్రింగునదియును గలదు, అద్దానిని మ్రింగునదియును గలదు రాఘవ!
'అంతనికంటెఁ ఘనుఁడు ఆౘంట మల్లన్న' అన్న సామెత కంటెనొక అడుగు ముందుకు వేసిందిది।

మూలములు
౧) ఇవి పండిత దామోదర సాత్వలేకరుల సంస్కృతపాఠమాలనుండి గైకొనఁబడినవి। తప్పులుంటే అక్కడి అక్షరదోషముల వలనఁ గావచ్చు, లేదా నా తప్పులు కావచ్చు।
౨) నా నెయ్యఁడు అప్రాచ్యదేశాన పుట్టిపెరిగినవాఁడు కుమారుఁడు ఈ గూటిని వ్యవస్థాపించుచున్నాడు। చూచి సమర్థించగలరు।
౩) డెహలీలోని ఓ విశ్వవిద్యాలయం వారి ఈ గూడు కూడా దర్శనీయము (fut. pass. part.)
నవతరంగం సినిమా తెవికీ పొద్దు కూడలి తెలుగుబ్లాగు సాహిత్యం